Narcolepsie : deze slaapziekte begrijpen

Wat weten we echt over narcolepsie?

Slaapstoornissen behoren tot de aandoeningen die de meeste mensen treffen en onherroepelijk invloed hebben op het dagelijks welzijn van iedereen. Het is een bewezen feit: wanneer men slecht, te veel of te weinig slaapt, voelt men zich niet goed. Narcolepsie behoort tot die slaapziekten die, wanneer ze ons treffen, ons veel te vaak het leven zuur maken en onze slaap chaotisch maken. Narcolepsie is een zeldzame ziekte waarvan de oorzaken niet kunnen worden behandeld, maar toch is het mogelijk ermee te leven door de gevolgen te beperken.

Maar wat is narcolepsie eigenlijk?

U hebt ongetwijfeld al gehoord van narcolepsie¹ in uw omgeving of in de media, en dat is niet zonder reden, want deze slaapstoornis krijgt veel aandacht. En niet op een positieve manier, dat spreekt voor zich. Narcolepsie is een ernstige waakstoornis die het circadiaanse ritme sterk verstoort. Het wordt ook wel "ziekte van Gélineau" genoemd, naar de Franse arts dokter Jean-Baptiste Gélineau, die een van de allereerste wetenschappers was die deze ziekte als zodanig in kaart bracht. Deze ontdekking werd mede gedaan dankzij (of door, het is maar hoe je het bekijkt) een patiënte die tijdens een bezoek aan de Jardin des Plantes in 1880 plotseling in slaap viel... terwijl een aap net grimasjes naar haar maakte! Over dieren gesproken, het is vermeldenswaard dat narcolepsie bij honden werd gediagnosticeerd vanaf 1972, en zelfs werd aangeduid als een "autosomaal recessieve genetische ziekte"² (waarbij de genetische overdracht zowel mannen als vrouwen bij mensen treft³) voor rassen zoals de Doberman of de Labrador. Deze slaapstoornis wordt gekenmerkt door episodes van REM-slaap die op elk moment en plotseling kunnen optreden, maar ook door een voortdurende indruk van vermoeidheid en slaperigheid overdag. Met andere woorden, narcolepsie is een onweerstaanbare drang om te slapen, waar dan ook en wanneer dan ook. Het kan gepaard gaan met een cataplexie-aanval, dat wil zeggen een plotseling en tijdelijk verlies van spierspanning dat eindigt in een val van het slachtoffer. U begrijpt het al, een slaapaanval die zonder waarschuwing en op elk moment komt, is een serieus probleem dat veel zorgen kan veroorzaken. Een ziekte die serieus genomen moet worden en waarvoor een vereniging bestaat om patiënten te helpen (L’Association Française de Narcolepsie Cataplexie et d’Hypersomnies Rares⁴), narcolepsie heeft impact op alle aspecten van het leven: persoonlijk, professioneel, familiaal en sociaal.

Het is belangrijk te weten dat om een slaapstoornis als narcolepsie te beschouwen, deze gepaard moet gaan met ten minste een van de volgende drie factoren:

• Kataplexie: het betreft een plotseling en tijdelijk verlies van spiertonus, met als gevolg dat de persoon valt.
• Hypnopompe hallucinaties (bij het ontwaken) of hypnagogische hallucinaties (tijdens het inslapen)
• Slaapverlamming: het is een slaapstoornis ("parasomnia") die zich uit in het onvermogen om te bewegen of een vrijwillige beweging uit te voeren, gerelateerd aan een verlies van spiertonus.

Naast kataplexie, hallucinaties of slaapverlamming, beschouwen de diagnostische criteria van de DSM IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders⁵) ook dat er "een minimale duur van ten minste een maand aan episodes van slaperigheid" moet zijn om narcolepsie te karakteriseren. De DSM IV is het "Diagnostisch en Statistisch Handboek van Psychische Stoornissen⁶". Het is de internationale referentie voor professionals in de geestelijke gezondheidszorg.

De cijfers van narcolepsie

Waarom zegt men dat narcolepsie een zeldzame ziekte is? volgens de Europese wetgeving⁷ wordt het geclassificeerd als een zeldzame chronische ziekte omdat het niet meer dan één persoon op de tweeduizend treft. In Frankrijk komt dit overeen met iets minder dan 30.000 individuen, ongeveer 1 persoon op 2800⁸, dat wil zeggen 0,028% van de bevolking (voor de meest precieze "wiskundigen"!). Narcolepsie treft zowel mannen als vrouwen, vooral tussen 15 en 35 jaar, ongeacht de geografische afkomst. Bovendien, volgens INSERM⁹ (Nationaal Instituut voor Gezondheid en Medisch Onderzoek), "70% van de narcoleptische personen vertoont ook kataplexie". Hoewel de cijfers over deze ziekte kunnen doen denken dat het niet veel mensen betreft, is het waarschijnlijk verstandig om deze schijnbare "zeldzaamheid" te relativeren door het feit dat veel narcoleptici niet weten dat ze het hebben, omdat narcolepsie soms moeilijk te diagnosticeren is! Slechts 1 op de 5 patiënten zou correct worden gediagnosticeerd. Volgens Prof. Damien Léger (slaapspecialist en directeur van slaap en waakzaamheid van het Hôtel-Dieu in Parijs) was er vroeger 15 tot 20 jaar nodig om narcolepsie te diagnosticeren, maar "vandaag de dag is slechts 5 tot 10 jaar nodig" dankzij de oprichting van referentiecentra¹⁰ als gevolg van het "Plan zeldzame ziekten 2004-2008". Aarzel dus niet om een specialist binnen deze centra te raadplegen bij twijfel!

Wat zijn de oorzaken van narcolepsie?

De oorzaken van narcolepsie zijn nog niet volledig bekend. Toch wijzen veel studies op de auto-immuunziekte status¹¹. U hebt deze term waarschijnlijk al gehoord, die een ziekte aanduidt waarbij het immuunsysteem, dat ons lichaam normaal gesproken dapper verdedigt, zich tegen het eigen lichaam keert en het erg lastig maakt door de ziekte te voeden die het juist zou moeten voorkomen! Uiteraard zijn auto-immuunziekten des te moeilijker te behandelen vanwege hun "compliciteit" met de afweer van ons lichaam.

Deze auto-immuunstoornissen uiten zich door de vernietiging en degeneratie van hersencellen in de hypothalamus. De aangevallen neuronen zijn die welke hypocretine afscheiden, een neurotransmitter die betrokken is bij het slaapmechanisme. Zo is het gebrek aan hypocretine een belangrijke oorzaak van narcolepsie¹². Aan deze oorzaken kan men ook een vorm van genetische overerving toevoegen via familiegeschiedenis en, in mindere mate, traumatisch hersenletsel.

Samengevat lijken het auto-immuun karakter en de genetische aanleg de twee belangrijkste oorzaken van narcolepsie te zijn.

Inderdaad, een studie¹³ toonde aan dat 85 tot 95% van de mensen met narcolepsie een bepaald HLA-groep (herkenningssysteem van de cellen van een individu) bezit: de DR15 DQB10602. Dit is de marker van de degeneratie van neuronen die verantwoordelijk is voor de afscheiding van hypocretine. Drager zijn van deze genetische marker betekent echter niet dat men per se narcolepsie zal krijgen: 20% van de bevolking heeft deze weefselgroep, en slechts 0,028% van de bevolking lijdt aan narcolepsie. Het is dus slechts een indicator van vatbaarheid voor de ziekte

Hoe uit narcolepsie zich?

Narcolepsie wordt gekenmerkt door 3 hoofdsymptomen, en andere "accessoires" (niet noodzakelijk voor de diagnose):

• Een slaperigheid overdag van variabele intensiteit afhankelijk van de persoon.
• Plotselinge en onweerstaanbare slaapaanval overdag die 10 minuten tot 1 uur kan duren.
• Cataplexie-aanval (verlies van spiertonus waardoor men valt, vaak uitgelokt door een sterke emotie).
• Slaapverlamming bij het ontwaken of bij het inslapen (onvermogen om te bewegen en/of te spreken gedurende enkele ogenblikken).
• Hypnagogische hallucinaties (bij het inslapen) en hypnopompe hallucinaties (bij het ontwaken) die visueel en/of auditief kunnen zijn.

Narcolepsie-cataplexie is dus geen ziekte die "te veel" laat slapen en mag daarom niet worden verward met zijn verre verwant, hypersomnie. Deze laatste kan "idiopathisch" zijn (constante overmatige slaperigheid overdag) of het zogenaamde "Kleine-Levin-syndroom" (recidiverende hypersomnie geassocieerd met gedragsstoornissen). Narcolepsie wordt vooral geassocieerd met plotselinge en oncontroleerbare slaapaanvallen, evenals met een slechte slaapkwaliteit en cataplexie-aanvallen.

Hoe wordt narcolepsie gediagnosticeerd?

Narcolepsie is een ziekte die moeilijk te diagnosticeren is vanwege de overeenkomsten met andere slaapziekten (vooral hypersomnie en depressie). De diagnose van narcolepsie is vooral gebaseerd op klinische tekenen (hypersomnolentie gecombineerd met minstens één keer een cataplexie-aanval) en op het gebruik van de polysomnografie. Dit houdt in dat de elektrische hersengolven worden geregistreerd tijdens de slaapfasen 's nachts (inslapen, slaap, ontwaken), maar ook tijdens de slaperigheid overdag. Deze methode maakt het mogelijk de slaap te evalueren, maar ook andere ziekten uit te sluiten dankzij de geregistreerde ademhalingsparameters. Polysomnografie wordt vaak gevolgd door een iteratieve inslaaplatentie-test, waarmee de inslaaptijd wordt gemeten (die kort is bij narcoleptici), evenals het snelle optreden van de REM-slaap. Het snelle optreden van de REM-slaap is kenmerkend voor een geval van narcolepsie en kan tijdens deze tests worden aangetoond.

Een andere indicator van narcolepsie kan blijken uit een bloedonderzoek om een genetische marker te zoeken, namelijk het behoren tot de HLA-groep « DR15 DQB10602 », wat een aanwijzing is voor een aanleg voor de ziekte zoals we eerder hebben gezien.

Wat zijn de behandelingen voor narcolepsie?

Narcolepsie is een ziekte waarvan de oorzaken niet te genezen zijn. Geen paniek echter, gelukkig kunnen we de symptomen van narcolepsie behandelen! Hoewel het een moeilijke en beperkende ziekte is om mee te leven, kunnen we de effecten ervan beperken met niet-medicamenteuze maatregelen, maar ook met een speciaal aangepaste medicamenteuze behandeling¹⁴.

Symptomatische medicamenteuze behandeling

Narcolepsie-cataplexie wordt voornamelijk behandeld met waakstimulantia om overmatige slaperigheid overdag en onbedwingbare slaapaanvallen tegen te gaan, evenals met anticataplectica (antidepressiva of sodium oxybate die ook op cataplexieën inwerken). Hier zijn de belangrijkste voorgeschreven medicijnen :

• modafinil : dit is de eerstelijnsbehandeling voor overmatige slaperigheid overdag en wordt het best verdragen door patiënten.
• méthylphénidate : het is een psychostimulans met zeer gereguleerd gebruik en wordt toegepast wanneer modafinil niet effectief is.
• oxybate de sodium : het is een krachtig kalmeringsmiddel waarvan het gebruik is voorbehouden aan volwassenen met narcolepsie die ook cataplexie-aanvallen hebben.
• pitolisant : het is een stimulerend middel voor de neuronale activiteit dat de waakzaamheid verhoogt.

Natuurlijk moet de initiële voorschrijving van al deze medicijnen onvoorwaardelijk worden gedaan door een neuroloogspecialist, of door iemand die werkt in een slaapcentrum. Het gebruik ervan moet verplicht worden gemeld aan zijn apotheker en aan elke nieuwe arts die geraadpleegd wordt.

De bijwerkingen van medicamenteuze behandeling

Het gebruik van deze medicijnen is niet onschuldig en gaat helaas gepaard met bijwerkingen, zelfs met risico's¹⁵, en die mogen niet worden genegeerd! Hier zijn de belangrijkste bijwerkingen en risico's:

• hoofdpijn, misselijkheid, duizeligheid
• spijsverteringsstoornissen, verminderde eetlust, tachycardie
• syncope, acute pijn op de borst
• acute gedragsstoornis, depressie, angst, slaapwandelaanvallen
• coma

Het gebruik van deze medicijnen kan helpen de symptomen van narcolepsie-cataplexie te verlichten, dat is onmiskenbaar en soms onvermijdelijk. Toch moet men zich ervan bewust zijn dat, zoals bij elk medicijn, de bijwerkingen risico's met zich meebrengen. Het is dus belangrijk alert te zijn op de doseringen en contra-indicaties die bij elk van deze medicijnen horen!

Niet-medicamenteuze maatregelen

Educatie door een aangepaste levensstijl in het omgaan met de ziekte wordt sterk aanbevolen¹⁶. Door een slaap hygiëne aan te nemen die aansluit bij bepaalde symptomen, is het mogelijk hun effecten te beperken. Bijvoorbeeld, in plaats van slaperigheid of een slaapaanval te ondergaan, is het beter deze te anticiperen door dutjes op regelmatige tijden en van korte duur (ongeveer 15 minuten) te plannen. Er kunnen gunstige effecten worden waargenomen. Daarnaast versterkt het op vaste tijden naar bed gaan en het vermijden van situaties van slaaptekort de beperking van de symptomen.

Als het gebruik van medicijnen, met de bijbehorende risico's, helaas vaak noodzakelijk blijkt, kan het toepassen van een slaap hygiëne de effectiviteit ervan vergroten. Zo kan narcolepsie deels worden behandeld met dutjes en vaste bedtijden, naast het innemen van medicijnen.

Bronnen :

[1] Narcolepsie et Hypersomnie Idiopathique, site « Vidal recommandations », mei 2020 [2] Canine model of narcolepsy: genetic and developmental determinants, T L Baker, A S Foutz et al, Experimental Neurology, mars 1982 [3] Transmission des maladies génétiques, site « Orphanet »/Formation « Orphaschool », 2020 [4] L’Association Française de Narcolepsie Cataplexie et d’Hypersomnies Rares, site « ANC-Narcolepsie », 2020 [5] Impact van de wijzigingen van DSM-IV naar DSM-5 op de National Survey on Drug Use and Health, site « National Center for Biotechnology Information » [6] Diagnostisch en statistisch handboek van psychische stoornissen, Kenneth S. Kendler, Robert Freedman et al, 2013-2015 [7] De Cahiers d’Orphanet, “Lijst van zeldzame ziekten en hun synoniemen”, januari 2020 [8] De Narcolepsie Cataplexie, Encyclopédie Orphanet Grand Public, juli 2006 [9] Hypersomnieën en Narcolepsie, INSERM, september 2017 [10] Zeldzame ziekten: het zorgaanbod, site van het Ministerie van Solidariteit en Gezondheid, april 2020 [11] Narcolepsie Feitenblad, site « National Institute of Neurological Disorders and Stroke » (NIH Publicatie Nr. 17-1637), februari 2020 [12] Narcolepsie, site « SleepFundation.org », 2020 [13] HLA DQB1*0602 wordt geassocieerd met kataplexie bij 509 narcoleptische patiënten, E. Mignot, R. Hayduk et al, Sleep, november 1997 [14] Narcolepsie, Pr Y. Dauvilliers, site « Orphanet » (De portal voor zeldzame ziekten en weesgeneesmiddelen), oktober 2009 [15] Narcolepsie Cataplexie, , site « Orphanet » (professionele spoedkaarten), 2013 [16] De behandelingen van Narcolepsie, site « Vidal-EurékaSanté », oktober 2019