Slaapverlamming: oorzaken, symptomen en oplossingen

Wat is slaapverlamming?

Slaapverlamming is een slaapstoornis die we kennen en herkennen, maar die toch nog vrij mysterieus blijft, zelfs voor wetenschappers. Hoewel het een symptoom van narcolepsie kan zijn, kan slaapverlamming ook geïsoleerd en terugkerend voorkomen, wat betekent dat het iedereen kan treffen, zelfs mensen zonder andere slaapstoornissen. Misschien ligt hier het mysterie van deze parasomnia: iedereen kan ermee geconfronteerd worden! Maar wat weten we nu echt over slaapverlamming? Waarom kan deze slaapstoornis veranderen in een nachtmerrie? Hier zijn enkele antwoorden!

Hoe kan slaapverlamming worden gedefinieerd?

Het is een slaapstoornis die wordt gekenmerkt door een onvermogen om te bewegen. Men is zich bewust van zijn toestand, maar de remming van de spieren is zo sterk dat het onmogelijk is om bewegingen uit te voeren. Slaapverlamming is een symptoom van narcolepsie en wordt geclassificeerd als een parasomnia, dat wil zeggen een slaapstoornis die wordt gekenmerkt door een reeks abnormale en ongewenste gedrags- of psychische gebeurtenissen die optreden tijdens de slaap, of op de grens tussen slaap en waakzaamheid. Terugkerende slaapverlamming is een parasomnia van de REM-slaap, het kan hypnagogisch zijn (bij het inslapen) of hypnopompisch (bij het ontwaken): het is een afwijking in de overgang tussen waakzaamheid en slaap, of tussen slaap en waakzaamheid.

Deze verlamming bij het ontwaken (hypnopompisch) kan gepaard gaan met auditieve en/of visuele hallucinaties, waardoor het nog angstaanjagender, zelfs traumatisch wordt. De combinatie van hallucinaties en spierhypotonie (verlies van spierspanning) in een bewuste toestand kan ertoe leiden dat het slachtoffer in zo’n staat van angst en machteloosheid verkeert dat slaapverlamming aanleiding geeft tot mystieke interpretaties, ver buiten de wetenschap! Naast demonen en andere kwade geesten, is dit soms angstaanjagende fenomeen beschreven door schrijver Guy de Maupassant in zijn beroemde fantastische verhaal « Le Horla », die waarschijnlijk zelf episodes van slaapverlamming had: « Ik voel goed dat ik lig en dat ik slaap... Ik voel het en ik zie het... en ik voel ook dat iemand naar me toe komt, naar me kijkt, me betast, op mijn bed klimt, op mijn borst knielt, mijn nek tussen zijn handen neemt en knijpt... knijpt... met al zijn kracht om me te wurgen. Ik worstel, gebonden door deze afschuwelijke machteloosheid die ons verlamt in dromen; ik wil schreeuwen, maar ik kan niet ». Dit is een perfecte beschrijving van dit traumatische mysterie!

Enkele cijfers over slaapverlamming

Ondanks het beperkte aantal beschikbare gegevens om de prevalentie van slaapverlamming te kwantificeren, hebben Dr. Brian A. Sharpless en zijn collega’s van de universiteiten van Pennsylvania en Penn State in de Verenigde Staten gegevens van meer dan 30 studies met in totaal 35.000 personen gecombineerd om de frequentie van deze stoornis vast te stellen. Deze analyse uit 2011¹ toont aan dat bijna 8% van de bevolking ooit een episode van slaapverlamming heeft meegemaakt of zal meemaken, “minstens één keer in zijn leven”. Dit percentage stijgt tot bijna 35% bij mensen met gediagnosticeerde psychiatrische stoornissen (posttraumatische stress, paniekaanvallen…).

Een andere epidemiologische studie uit 1999², uitgevoerd op een steekproef van 8085 Europese deelnemers van 15 tot 99 jaar, belicht de volgende gegevens over de prevalentie van slaapverlamming:

• 6,2% van de deelnemers heeft minstens één episode van slaapverlamming in zijn leven gehad
• 1,4% van de deelnemers heeft matige slaapverlamming gehad (minstens één episode per maand)
• 0,8% van de deelnemers heeft ernstige slaapverlamming gehad (minstens één episode per week)

Wat zijn de oorzaken van slaapverlamming?

Tot op heden is het wetenschappelijk gezien nog moeilijk om de exacte oorzaken van slaapverlamming vast te stellen. Toch wijzen kruisingen tussen verschillende studies op gemeenschappelijke factoren bij slachtoffers van deze slaapstoornis. Een studie³ toont duidelijk aan dat slechte slaapkwaliteit een regelmatig geassocieerde oorzaak is van slaapverlamming. Daarnaast zijn andere factoren⁴ naar voren gekomen om dit fenomeen te verklaren:

• vermoeidheid, slechte slaapkwaliteit, slapeloosheid
• angst
• posttraumatische stress, depressie
• plotselinge verandering van levensstijl (nieuwe baan, rouw, verandering van woonomgeving…)
• lijden aan narcolepsie

Men constateert dus dat mensen met slaapstoornissen (slapeloosheid, narcolepsie) niet meer risico lopen dan anderen, hoewel personen met gediagnosticeerde gedragsstoornissen meer geneigd lijken te zijn slachtoffer te worden van slaapverlamming.

Hoe manifesteert slaapverlamming zich?

Wanneer men zich in de fase van REM-slaap bevindt, is ons lichaam in een staat van verlamming die we “spieratonie” noemen. Deze spieratonie wordt door de hersenen veroorzaakt om te voorkomen dat het lichaam zich tijdens de slaap verwondt. Ze is geprogrammeerd om vanzelf te stoppen bij het ontwaken. De episode van slaapverlamming ontstaat echter doordat het ontwaken plaatsvindt tijdens een REM-slaapfase, een moment waarop de hersenactiviteit intens is, maar er geen communicatie is tussen de spieren en de hersenen. Men bevindt zich dus in een waaktoestand maar is niet in staat de spieren te bewegen omdat de hersenen nog in de “spieratonie”-modus zijn.

Hoewel slaapverlamming op zich niet gevaarlijk is voor de gezondheid of het lichaam, kan het toch zeer traumatisch zijn in zijn meest extreme vorm, vooral wanneer het gepaard gaat met bijzonder angstaanjagende hallucinaties. De ervaring van verlamming van het lichaam verandert dan in een wakker nachtmerrie. De psychologische gevolgen van dit trauma kunnen per persoon verschillen. Sommige getuigenissen van mensen die slachtoffer zijn geweest van slaapverlamming⁵ zijn zeer indrukwekkend en laten niemand onberoerd, en geven zelfs ideeën voor filmscenario’s! Een indrukwekkende documentaire, « The Nightmare⁶ », is gemaakt door Rodney Ascher, zelf slachtoffer van slaapverlamming. In plaats van de angstaanjagende kant van deze parasomnia te overdrijven, biedt hij een misschien realistischer en objectiever beeld via verschillende getuigenissen.

Men kan slaapverlamming eigenlijk beschrijven als een “verlamming bij het ontwaken” wanneer het hypnopompisch is.

Hier zijn de belangrijkste symptomen van slaapverlamming, verzameld door verschillende studies⁷:

• onvermogen om te bewegen
• gevoel van wakker zijn
• gevoel van verstikking, indruk van een gewicht op de borst
• auditieve hallucinaties, visuele hallucinaties

Hoe kan slaapverlamming worden gediagnosticeerd?

De diagnose van slaapverlamming is gebaseerd op klinische tekenen die door de personen zelf worden verzameld tijdens de verschillende episodes die zij meemaken. Een consult bij een arts is dan nodig om de medische voorgeschiedenis te evalueren en om de verschillende stoornissen te identificeren die met slaapverlamming geassocieerd kunnen zijn: gedragsstoornissen, emotionele schok, slaapstoornissen of angst. Slaapstoornissen zoals slapeloosheid of narcolepsie moeten in aanmerking worden genomen. Het volgen van de slaapfasen met behulp van een polysomnografie maakt het mogelijk de elektrische activiteit in de spieren te meten en zo slaapverlamming te karakteriseren door het vaststellen van een laag niveau van deze elektrische activiteit.

Volgens bepaalde studies⁸ kunnen de slaapkwaliteit en de daarmee geassocieerde stoornissen (slapeloosheid, narcolepsie, vermoeidheid, nachtmerries), evenals enkele gedragsstoornissen, helpen bij het diagnosticeren van slaapverlamming.

Hoe kan slaapverlamming worden behandeld?

Er bestaat geen specifieke behandeling voor slaapverlamming. Wel kan men proberen een deel van de vermoedelijke oorzaken van dit fenomeen te behandelen⁹, namelijk:

• de slaapkwaliteit verbeteren door op vaste tijden naar bed te gaan en slaaptekort zoveel mogelijk te vermijden
• stress- en angstbronnen bestrijden (bijvoorbeeld door ontspanningstechnieken)
• voorschrijven van antidepressiva om episodes van slaapverlamming te beperken, vooral bij narcolepsie

Slaapverlamming is niet gevaarlijk voor de fysieke integriteit van de slachtoffers. Toch blijft het stressvol en angstaanjagend voor de meeste mensen die eraan lijden vanwege de combinatie van de bewuste toestand waarin men verkeert en de verlamming die het veroorzaakt, om nog maar te zwijgen van de mogelijke hallucinaties. Hoewel het iedereen kan treffen bij terugkerende geïsoleerde verlamming, is de vorm die geassocieerd is met narcolepsie ernstiger.

Om het onderwerp slaapverlamming verder te illustreren, hier een link naar een Ted-video (“De terreur van slaapverlamming” door Ami Angelowicz) die dit verrassende en mysterieuze fenomeen heel goed illustreert!

Bronnen :

[1] Lifetime prevalence rates of sleep paralysis: A systematic review, Brian A. Sharpless, Jacques P. Barber, “Sleep Medicine Reviews”, oktober 2011 [2] Prevalence and pathologic associations of sleep paralysis in the general population , M.M. Ohayon, J. Zulley et al, “Neurology”, april 1999 [3] Relationships between sleep paralysis and sleep quality: current insights, Dan Denis, “Nature and Science of Sleep”, november 2018 [4] What You Should Know About Sleep Paralysis, site « SleepFundation », 2020 [5] L'expérience effrayante de la paralysie du sommeil, le cauchemar éveillé, site « rtbf.be », 2018 [6] The Nightmare, official trailer, extrait du documentaire, site « Youtube », 2015 [7] Isolated sleep paralysis, N.S. Sawant, S.R. Parkar et al, “Indian Journal of Psychiatry”, oktober-december 2005 [8] Relationships between sleep paralysis and sleep quality: current insights, Dan Denis, “Nature and Science of Sleep”, november 2018 [9] Troubles du sommeil de l’enfant et de l’adulte, site « Collège des Enseignants de Neurologie », 2020